Jón magnar upp skötu til að stýra landbroti á bökkum Þverár.

Eins og alkunnugt er liggja jökulvötn þau, sem falla milli Fljótshlíðar og Eyjafjalla, í ýmsum stöðum. Þegar þau falla hið eystra, er kallað þau liggi í Markarfljóti, og hafa þau gert þar miklar skemmdir, einkanlega í Stóradalssókn. Þegar þau falla að vestanverðu, er kallað þau liggi í Þverá, og hafa þau þá gert mikinn usla í allri Fljótshlíð og enda í Hvolhrepp og Vesturlandeyjum. Þar lágu þau hér um bil í 60 ár til skamms tíma (fram yfir 1850). En að þau hafi runnið þar fyrr, sést bæði af gömlum bökkum og uppgrónu sléttlendi framan undir þeim. Hin glöggustu merki hinna gömlu landbrota sjást í innanverðri Fljótshlíð, og til þeirra bendir saga þessi.

Einu sinni bjó kona sú í Eyvindarmúla, er Hólmfríður hét, og var kölluð hin ríka. Átti hún bæði Eyvindarmúlaeignina og alla Stóradalseignina. Hún var ekkja, þegar þessi saga gerðist. Jón Hallsson hét sá, er réð fyrir búi hennar. Var hann bæði skáld og fjölkunnugur. Segja sumir, að hann væri hinn sami og Jón Arason nefnir í vísu sinni um skáld á íslandi. Í þann tíma tóku jökulvötnin að falla út í Þverá, rétt fyrir innan byggð, á móts við Streitur, eins og hún (!) hefur gert síðan, og fylgdu mikil landbrot vatnahlaupi þessu.

Jón kom þá að máli við Hólmfríði og spurði hana, ef hún ætti um að velja, hvort hún vildi heldur, að Dalseignin eða Múlaeignin skemmdist af þessum vatnagangi. Hún kvað flestum verða það fyrst fyrir að byrgja þann brunninn, sem næstur væri. Jón fór þá út í hjall og tók þar gamla skötu harða, fór með hana inn í Streitur, magnaði hana og fleygði henni eða hleypti í ána, og lagðist þá jökulvatnið allt að austanverðu í Markarfljót og gerði mikinn skaða undir Eyjafjöllum bæði í Dalshverfinu og víðar. Ætla sumir, að Hvammsleirur hafi myndazt um það leyti. Vel og lengi varði skatan Þverá, en á þessari öld hefur hún annaðhvort verið orðin svo ellimóð, að hún hefur ekki lengur dugað eða hún hefur verið dauð með öllu.

Annars er sagt, að menn hafi á seinni tímum tekið gráan fresskött og gráan ullarlagð, haft þar ýmsa formála fyrir, en engan þeirra hef ég heyrt, og fleygt síðan hvoru tveggja í ána, en víst er um það, að kettirnir hafa ekki leyst verk sitt eins vel af hendi og skatan forðum.

Eftir þetta er sagt, að Jón Hallsson hafi flutzt vestur á land, og var það mörgum árum seinna, að maður nokkur austan undan Eyjafjöllum kom á bæ hans. Tók Jón þá manninn tali út í kirkju og spyr hann tíðinda að austan, meðal annars spyr hann, var jökulvötnin þar eystra rynnu núna.

 Þar sem þú og fjandinn skildir við þau seinast,

sagði maðurinn. Hann sá, að Jón þykktist við þessu og gekk út þegar. Manninn fer nú margt að gruna og tekur það ráð, að hann fer að hurðarbaki, stígur upp á hurðarokann og heldur sér þar. Að vörmu spori sér hann, að vofa kemur inn í kirkjuna og fer innar eftir henni og litast um, snýr síðan aftur utar eftir, en kemur ekki auga á manninn. Í þessu bili kemur Jón inn í dyrnar og litast um. Hyggur hann, að sendingin hafi riðið manninum að fullu, en varð nú sjálfur fyrst fyrir henni, án þess að vera við því búinn, og drap sendingin Jón þegar í stað þar í kirkjudyrunum.

Á seinni tímum þykjast menn hafa orðið varir við skrímsli í Þverá í skötulíki, en ekki hafa menn sett það í samband við skötu Jóns Hallssonar. Átti kvikindi þetta að halda sig í Þverá innanverðri og aldrei framar en á móts við Breiðabólstað. Svo er haft eftir séra Runólfi, er fyrst þjónaði Stórólfshvoli og Skúmstaðaþingum og síðan Keldnaþingum (d. 1809), að hann hafi einu sinni riðið Þverá móts við Breiðabólstað, og hafi þá ókind þessi orðið fyrir hesti hans, svo hann datt undir presti. Gaf þá ókindin sig upp og veltist frá, og sá prestur glöggt í skötubörðin. Prestur komst aftur á hestinn og til lands.

Eiríkur Ólafsson frá Brúnum bætir því nú (1899) við þessa sögu, að hann hafi eitt sinn, er hann bjó á Brúnum og ætlaði austur yfir Markarfljót, orðið var við ókind nokkra í fljótinu. Hafi fljótið þá verið í vexti. Kveðst hann óljóst nokkuð hafa séð skepnu þessa, þó nokkurn veginn efri hlut hennar, og sýndist honum hún líkjast mest skötu. Færðist hún heldur upp í strauminn, það sem það var. Var þetta þar, sem hann ætlaði að leggja út í fljótið. Lagði hann þar þá frá og fór yfir það annars staðar. Má ganga að því vísu, að þetta hafi verið skatan úr Þverá, því að hæg eru svo sem heimatökin fyrir hana að özla úr einu vatnsfallinu í annað, af því að Þverá kemur úr Markarfljóti.

Seinustu fregnir, sem menn hafa af skötunni, eru þær, eftir því, sem menn úr Fljótshlíðinni segja nú (1899), að hún hafi sézt oftar en einu sinni sumarið 1897.

Eftir handriti séra Skúla Gíslasonar á Breiðabólstað 1868 í Landsbókasafni 538, 4to.

Jón Þorkelsson. 1956. Þjóðsögur og munnmæli. Bókfellsútg. Rv. s. 231 – 233